جریان انتقال محراب مدرسه به نیویورک

 

مدرسه‌ی امامیه مربوط به سده‌ی ۸هـ.‌ق است که در اصفهان قرار دارد و در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره‌ی ثبت ۱۱۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در ابتدا این مدرسه به نام بابا قاسم بوده است. ایشان از عرفای نیمه‌ی اول قرن ۸هـ.‌ق بوده‌اند و یکی از مریدان ایشان به‌نام خواجه سعید‌الدین سلیمان بن شرف‌الدین ابی‌الحسن بن طالوت دامغانی برای او مدرسه‌ای بنا کرد که از مدارس قدیم است. بنابر تنها کتیبه‌ی تاریخ‌دار بنا که در ایوان شمالی آن قرار دارد، محققین تاریخ بنا را ۷۲۵هـ.‌ق ذکر کرده‌اند، اما به‌دلیل ترمیم نادرست بنا رقم دهگان آن به‌خوبی خوانده نمی‌شود. بابا قاسم در سال ۷۴۰هـ.ق درگذشت و پس از وفات، در نزدیکی همین مدرسه مدفون شد و یک سال بعد، خواجه سعید‌الدین سلیمان در سال ۷۴۱هـ.‌ق بقعه‌ای بر مزار وی بنا کرد که از آثار باارزش ایران به‌شمار می‌رود.
این مدرسه از آثار معماری دوره‌ی ایلخانی در ایران است. ساختمان بنا دو طبقه است که پلانی مستطیل‌شکل دارد و ۴ ایوانی اجرا شده است. در ایوان جنوبی، شبستانی گنبد‌دار وجود دارد که تمام خصوصیات یک مسجد را نیز داراست. این بنا دارای دو طبقه است که حجره‌های فوقانی و تحتانی دورتادور صحن را در بر گرفته است. تزیینات بنا شامل کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، مقرنس و کتیبه است. رنگ لاجوردی که نمادی از تزیینات دوره‌ی ایلخانان مغول است، در این بنا به چشم می‌خورد. هرکدام از ایوان‌های چهارگانه‌ی این مدرسه، با کتیبه‎‌هایی به خط بنایی تزیین شده است. این کتیبه‌ها شامل سوره‌هایی از قرآن مجید، مطالبی درباره‌ی اصحاب حضرت رسول(ص) و احادیث مذهبی است. مهم‌ترین بخش این مدرسه از نظر کاشی‌کاری، ایوان و گنبد جنوبی آن است. نام کاشی‌کار این قسمت، شیخ عمر است. محراب مدرسه زیباترین بخش این بنا را تشکیل می‌داده است. این محراب باشکوه، در واقع از کنار هم گذاشتن تعداد بسیاری کاشی لعابی با طرح‌های پیچیده و منحصربه‌فرد و نوشته‌هایی به زبان عربی به‌وجود آمده است. محراب مدرسه‌ی امامیه با کاشی‌های شگفت‌انگیزش، یکی از بهترین و نخستین نمونه‌های کاشی‌کاری در هنر دوره‌ی اسلامی در ایران است. برخی تاریخ محراب را با توجه به دیگر کاشی‌های پیدا شده در بنا، سال ۷۵۵هـ.‌ق تعیین کرده‌اند، اما برخی دیگر تزیینات محراب را شبیه کاشی‌کاری مقبره‌ی باباقاسم و نقوش گل و بته‌ی آن را متعلق به نیمه‌ی دوم این قرن می‌دانند. پرفسور پوپ معتقد است که تزیینات محراب آن‌چنان به تزیینات مقبره‌ی باباقاسم شبیه است که به‌نظر می‌رسد هر دو کار یک هنرمند بوده است. این محراب با نقوش گیاهی، هندسی و به خط نسخ (در قاب محراب) و کوفی تزیینی (در قوس جناغی محراب) مزین شده است. در این تزیینات، رنگ‌های سفید، آبی فیروزه‌ای، زرد طلایی و سبز کم‌رنگ بر زمینه‌ای فیروزه‌ای به کار گرفته شده است.
محراب باشکوه مدرسه‌ی امامیه که طول ۳.۴۳ متر و عرض ۲.۸۸ متر داشته است؛ در وسط مزین به حدیث «المسجد بیت کل تقی» از پیامبر اکرم(ص) است که به معنی «مسجد، خانه‌ی هر پرهیزگاری است» می‌باشد. خط کوفی بالای محراب، آیه‌ای از قرآن کریم است.
محراب مدرسه‌ی امامیه در اواخر دهه‌ی ۱۹۲۰م از مدرسه‌ی امامیه جدا و با کشتی به فیلادلفیای آمریکا ارسال شد. علت، آن بود که بعد از لغو معاهده‌ی ۱۹۰۰ که امتیاز کاوش‌های باستانی در ایران را به کلی در اختیار فرانسه قرار می‌داد، تلاش‌های پوپ و عوامل داخلی در ایران برای تصویب قانونی جایگزین شروع شد. این تلاش‌ها موجب تصویب قانونی شد که موزه‌های آمریکایی قادر بودند انبوه آثار باستانی ذی‌قیمت ایرانی را به‌دست آورده و از ایران خارج کنند و در ازای آن هزینه‌ی نسبتاً ناچیزی پرداخت کنند. بعد از تصویب این قانون بود که راه ورود موزه‌های آمریکایی به ایران برای گرفتن امتیازهای باستان‌شناسی باز شد و کاوش‌های وسیعی در سرتاسر ایران صورت گرفت. بر طبق ماده‌ی ۱۸ این قرارداد، کاوشگران اجازه داشتند سهم خود را بدون پرداخت هزینه و مانع صادر کنند، طبق این بند، «صدور اشیای یافت‌شده در کاوش‌های علمی با اجازه‌ی دولت صورت می‌گیرد و خروج سهم کاوشگر از کشور تحت هر شرایطی از طرف دولت مجاز و از همه‌ی انواع هزینه‌ها و مالیات‌های گمرکی معاف است». در این شرایط که راه برای خروج اشیای باستانی فراهم شده بود، محراب مدرسه‌ی امامیه نیز خارج شد، اما روایات در مورد آن دو‌گانه است. برخی معتقدند که این اثر با اطلاع دولت ایران و تحت بررسی آتور پوپ به‌جهت بررسی محراب خارج شده است و به‌علت اینکه مردم اعتراض نکنند، گفته شده که دزدیده شده است؛ اما برخی دیگر می‌گویند این محراب را دلال عتیقه‌ای به نام رابنو به دستور آرتور پوپ از مدرسه‌ی امامیه دزدیده است. به‌جهت آنکه این اثر بعدها سر از کلکسیون‌ها در آورد و به موزه فروخته شد، به‌نظر می‌رسد که نظر دوم صحیح‌تر می‌باشد و این اثر را به‌جهت اهمیت و ارزش فراوانش دزدیده‌اند و دولت وقت ایران به‌علت عدم آگاهی به این مسئله توجهی نکرده است. پس از خروج محراب مدرسه‌ی امامیه، مدتی در موزه‌ی دانشگاه فیلادلفیا و مدتی نیز در بخش پارسی خانه‌ی برلینگتون نگهداری می‌شد تا آن‌که در سال ۱۹۳۹م موزه‌ی متروپولیتن آن را خریداری کرد. امروزه این محراب جالب توجه در گالری ۴۵۵ موزه‌ی متروپولیتین نیویورک قرار دارد. مدرسه‌ی امامیه در اصفهان، خیابان ابن‌سینا، چهار راه ابن‌سینا، کوچه باباقاسم واقع شده است.