گزارش ایمنا از مدرسه علمیه امامیه
از مدرسه باباقاسم در اصفهان تا موزه متروپلیتن در نیویورک
آن گاه که سیر و سلوک معنوی آغاز می شود، پرواز روح را در سفری روحانی به نظاره می نشینی و چه نیکوست مدرسه ای که جلوه گاه پرواز است.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، مدرسه باباقاسم از عرفان برخاست، عرفانی که گوهر دین و کششی است به سوی امر قدسی و سرانجام اتصال با خدا. یکی از قدیمی ترین مدارس شهر اصفهان مدرسه «امامیه» است که در اصل نام آن «باباقاسم» بوده و بعدها به «امامی» و «امامیه» نیز خوانده شده است و اکنون آن را با نام «مدرسه امامیه» می شناسند که در مجاورت مقبره بابا قاسم واقع شده است.
موسس مدرسه
آندره گدار در جلد دوم کتاب آثار ایران آورده است: باباقاسم از عرفای نیمه اول قرن هشتم هجری بود، یکی از مریدان او به نام خواجه سعیدالدین سلیمان بن شرف الدین ابی الحسن بن طالوت دامغانی در سال 725 هجری قمری برای او مدرسه ای بنا کرد که از مدارس قدیم است و به نام «امامیه » نیز شهرت دارد. باباقاسم در سال 740 هجری قمری درگذشت و پس از وفات، در نزدیکی همین مدرسه مدفون شد و یک سال بعد، خواجه سعیدالدین سلیمان در سال 741 بقعه ای بر مزار وی بنا کرد که از آثار باارزش معماری ایران به شمار می رود.
معماری مدرسه
این مدرسه از آثار معماری دوره ایلخانی در ایران است، ساختمان بنا دو طبقه است که پلانی مستطیل شکل دارد و 4 ایوانی اجرا شده است. در ایوان جنوبی، شبستانی گنبددار وجود دارد که تمام خصوصیات یک مسجد را نیز دارد. این بنا دارای دو طبقه است که حجره های فوقانی و تحتانی دور تا دور صحن را در بر گرفته است. تزئینات بنا شامل کاشی کاری های رنگارنگ، مقرنس و کتیبه است. رنگ لاجوردی که نمادی است از تزئینات دوره ایلخانان مغول در این بنا چشم نواز است. هر کدام از ایوان های ۴ گانه این مدرسه با کتیبه هایی به خط بنایی تزئین شده است. این کتیبه ها شامل سوره هایی از قرآن مجید، مطالبی درباره اصحاب حضرت رسول(ص) و احادیث مذهبی است. مهم ترین بخش این مدرسه از نظر کاشیکاری، ایوان و گنبد جنوبی آن است. نام کاشیکار این قسمت، شیخ محمد عمر است. محراب مدرسه زیباترین بخش این بنا را تشکیل می داده که با کاشی های رنگی تزئین شده بود که در حال حاضر در مدرسه نیست. از نکته های جالب توجه در این بنا که با آثار پیش از آن تفاوت دارد استفاده از رنگ سیاه در کنار رنگ های سفید و آبی روشن و لاجوردی و قهوه ای است.
کتیبه تاریخ دار مدرسه
تنها کتیبه تاریخ دار بنا در ایوان شمالی آن قرار دارد. این کتیبه تاریخی از قرن هشتم را داراست ولی به صورت نادرستی تعمیر شده در نتیجه رقم دهگان آن خوانده نمی شود. در کتاب آثار ایران، آمده که رقم دهگان این کتیبه جز یک، دو یا سه نمی تواند رقم دیگری باشد. تاریخ ساخت مدرسه را بین سال های 745 تا 755 هجری می دانند. علت اختلاف نظر در این است که رقم یکان و صدگان سال ساخت بنا که بر روی کتیبه ای نوشته شده خواناست، اما رقم دهگان آن از بین رفته است. نام شیخ محمد بن عمر، استاد کاشی کار بنا در کتیبه های موجود دیده می شود. در عصر صفوی این مدرسه مرجع طلاب شیعه شد و به نام امامیه معروف گشت. نمای خارجی صحن و ایوان های بزرگ با کاشی های مخصوص تزئین شده که نظیر آن تنها در محراب صفه عمر در مسجد جمعه اصفهان دیده می شود. کتیبه ای در مقبره بابا قاسم حاکی از آن است که ابوالحسن طالوت دامغانی در سال 741 چندین بنا شامل مقبره بابا قاسم و بناهای دیگری را به پایان رسانیده است..jpg)
دیدگاه آندره گدار درباره مدرسه باباقاسم
آندره گدار مدرسه امامی را متعلق به این مجموعه می داند و معتقد است مجموعه فوق تنها مقبره و مدرسه نبوده و دست کم یک ساختمان دیگر را نیز شامل می شده است. وی به یک قطعه کاشی با تاریخ 755 متعق به بنای از بین رفته اشاره می کند که در ایوان جنوبی مدرسه نصب شده بود. در سال 1335 شمسی، کاشی های سردر مدرسه از بین رفته بود، ایوان شمالی شکاف بزرگی برداشته و بیش تر کاشی های آن تخریب شده بود. وی می افزاید در آن زمان حجرات فوقانی مدرسه خراب شده و برخی از آنها به تصرف همسایگان در آمده بود. بعد از این زمان دالان ورودی مدرسه بازسازی شد و مرمت هایی توسط اداره حفاظت آثار باستانی در بنا انجام گشت. امروزه نیز ایوان بزرگ شمالی دارای شکست و نشست می باشد و کاشی کاری های بنا در حال ریزش است.
محراب مدرسه باباقاسم در موزه متروپلیتن
در گنبدخانه مدرسه یک محراب کاشی کاری نفیس وجود داشته که در موزه متروپولیتن نگهداری می شود. مرین کرین تاریخ محراب را با توجه به دیگر کاشی های پیدا شده در بنا سال 755 تعیین کرده است ولی آندره گدار تزئینات محراب را شبیه کاشی کاری مقبره باباقاسم و نقوش گل و بته آن را متعلق به نیمه دوم این قرن می داند. پرفسور پوپ نیز در این باره می نویسد که تزئینات محراب آنچنان به تزئینات مقبره بابا قاسم شبیه است که به نظر می رسد هر دو کار یک هنرمند بوده اند. محراب مدرسه امامیه از زیباترین بخش های آن به شمار می رفت که اکنون در موزه متروپولیتن نگهداری می شود. این محراب با نقوش گیاهی، هندسی و به خط نسخ(در قاب محراب) و کوفی تزئینی(در قوس جناغی محراب) مزین شده است. در این تزئینات رنگ های سفید و آبی فیروزه ای زرد طلایی و سبز کم رنگ بر زمینه ای فیروزه ای به کار گرفته شده است.
وقف نامه مدرسه امامیه اصفهان
ﻣﺪﺭسه ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﻛﻪ واقع ﺩﺭ ﺩﺍﺭﺍﻟﺴلطنه ﺍﺻﻔﻬﺎﻥ ﺍﺳﺖ، در زمان ﺷﺎﻩ ﺳــﻠﻄﺎﻥ ﺣﺴﻴﻦ ﺻﻔﻮﻯ و در سال ۱۱۲۹ قمری وقف شده است. ﺗﻨﻬﺎ ﻧﺴــخه ﻣﻮﺟﻮﺩ ﺍﺯ ﻭﻗﻔﻨﺎمه ﻣﺪﺭسه ﺍﻣﺎﻣﻴﻪ ﺑﻪ ﺷــﻤﺎﺭه ۱۵۱۸۱، ﺩﺭ ﻛﺘﺎﺑﺨﺎنه ﻣﺠﻠﺲ ﺷــﻮﺭﺍﻯ ﺍﺳﻼﻣﻰ قرار دارد. ﺍﻳﻦ ﻧﺴﺨﻪ ۳۹ ﺑﺮگ دﺍﺭﺩ ﻭ ﺑﻪ ﺧﻂ ﺍﺣﻤﺪ ﻧﻴﺮﻳﺰﻯ- ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺲ ﻗﺮﻥ ﺩﻭﺍﺯﺩﻫﻢ نوشته شده ﻭ ﺍﺯ آن ﻧﮕﻬﺪﺍﺭﻯ ﻣﻰ ﺷﻮﺩ. این وقفنامه، به قراری که در پشت صفحه نخست نوشته شده، دو نسخه بوده است، یکی 39 ورق و دیگری 31 برگ که ناقص مانده و این هر دُوان در کتابخانه مرحوم علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه مضبوط بوده و پس از آن به مرحوم فرهاد میرزا معتمد الدوله پیشکش شده است. تمامی صفحات این وقفنامه به مهر علمای اعلام و بزرگان عصر ممهور است و بر صدر برخی از برگها، به خط طلایی کلمات اللّه، اعلی، محمد، همایون، خاقانی و جمله اشرف اقدس ارفع همایون اعلی رقم شده و نیز آیات قرآن مجید مورد استشهاد و استناد قرار گرفته کلاً به خط زرّین مرقوم گردیده است، جلد کتاب هم مقوای پوشیده از میشن است که با نقوش طلایی لچک و ترنج تزیین شده و بر روی هم خط و تزیینات آن حکایت میکند که نسخه سلطنتی است و در خزانه شاه سلطان حسین مضبوط بوده است.
صفحه یکم وقف نامه دارای یک نیم سرلوح مُذهّب در مکتب صفوی و مزیّن به نقوش ختائی و اسلیمی است و در دامنه سرلوح با خط نسخ برنگ شنگرف نوشته شده است: «هوالواقف علی نیات العباد» حاشیه صفحه یکم و دوم با خط زرین در مکتب صفوی عباسی گل و بوته سازی شده و همه برگ های کتاب با پنج خط جدولکشی گردیده است. پس از ذکر نام حضرت باری تعالی، جلّ جلاله، که به خط طلا مرقوم است، وقفنامه با این عبارت آغاز می شود: «یا واقف السرائر بالفضل والکمال، یا عالم الضمائر بالمجد والجمال، سلطان بیزوال، جهاندار بیشریک حیّ خطاپذیر و خداوند بیزوال...» پس از این، حمد خداوند تبارک و تعالی و بعد ستایش یزدان به زبان فارسی و نثر فنی آغاز می شود. بعـد از ایـن، ستایـش رسـول اکرم(ص) و فرزنـدان پیامبر علیهم السلام، به رشته تحریر درآمده است و سپس شرحی درباره بی وفایی دنیا و لزوم کسب خیرات و مبرّات برای تحصیل توشه آخرت به نگارش آمده و با اغراقی شگفت انگیز از «شاه سلطان حسین» تجلیل شده و سپس آمده است که «نواب کامیاب وقف نمودند تمامی اعیان و عرصه مدرسه رفیعه مسطوره مسماة به «مدرسه امامیه» را از حجرات و حوض و چاه و جمیع مایتعلق بها را بر طالبان علوم دینیّه و مستفیضان معارف یقینیه از فرقه حقّه اثنیعشریه، وقفا مؤبّدا و حبسا مخلدا، خان و مستغلات مفصّله ضمن را بر سکنه مدرسه مزبوره وقف فرمودند و در متن عقد وقف مزبوره، مصرف آن به این نحو مقرر گردید که به جهت تدریس مستفیدان علوم از سکنه مدرسه مزبوره مدرّسی تعیین شود و چنین مقرر شد که مدرس مدرسه مذکوره سوای کتب فقه و احادیث و تفسیر از علم منقول و مقدمات علوم مزبوره از صرف و نحو و معانی بیان و اصول [در اینجا کلماتی ساقط شده است] به مدارسه علوم دیگر نیز دارد و تمامی اوقات تعلیم را مصروف بر نشر علوم دینیّه سازد و هم چنین مقرر شد که از برای اعلان و اظهار شعار اسلام و ضبط اوقات صلات و قیام طلبه عظام، بلکه کافّه انام، مؤذّنی تعیین گردد و به جهت اتیان و اقدام به خدمات طلبه کرام خادمی مقرر شود و شرط شد که از مستفیدان علوم و طالبان رسوم در مدرسه مزبوره جمعی را سکنی دهند که در اصفهان خانه و مأوای دیگر، محل سکنا نداشته، موظف به وظیفه های از موقوفات دیگر نباشند و هر گاه احدی از طلبه اراده سفر نماید و حجره خود را خواهد، تا مدت شش ماه حجره را به جهت او ضبط نمایند و بعد از انقضای آن مدت، اگر مراجعت ننموده باشد، حجره را به سکنای دیگری دهند. و در هر حجره از حجرات مدرسه، زیاد بر دو نفر کسی را سکنا ندهند و چون غرض نواب کامیاب از امر به این بنای والا نشر علوم دینیّه و بسط معارف یقینیه و رواج و رونق دین اسلام و اهتدای طوایف انام است، شرط فرمودند که اگر احدی از طالبان فضل و کمال که در مدرسه مزبوره به تحصیل علوم اشتغال مینمایند تا مدت هفت سال ترقی در احوال او به هم نرسند، بعد از آنکه متولی و ناظر، کیفیّت حال او را تحقیق و مدرس مزبوره بر علوم ترقی او تصدیق نمایند، متولی و ناظر موقوفات دیگری را به جای او در حجره محل سکنای او سکنا دهند.
همچنین مقرر شد که از حاصل موقوفات، بوریا به جهت فرش مدرسه مزبوره ترتیب داده، بعد از اندراس تجدید نمایند و در موضعی که ضرور باشد، هر شب چراغ روشن شود و هر گاه محلی از موقوفات به سبب حدوث آفات، مشرف بر انهدام گردد یا محتاج به مرمت بوده باشد، اولاً به آن اتیان و سعی در احکام و اتقان آن نموده، مرمت و تجدید بنای منهدم موقوفات مدرسه را بر سایر مصارف مقدّم دارند.» بعد گزارش شده است که «تولیت این موقوفات به ذات کثیرالخیر والبرکات اشرف همایون اختصاص یافت و چون عالیجاه سیادت و نجابت پناه جالینوس الزمانی، میرزا محمدباقر حکیم باشی، منظور نظر عاطفت خسروانه بود، نظارت موقوفات مذکوره را به آن عالیجاه و بعد از او بر ارشد اولاد ذکور مرجوع فرمودند.» و بعد آمده است: «در حین جریان صیغه شرعیه شرط و قرار شده که هرساله حاصل این موقوفات، بعد از وضع اخراجات، فیمابین مدرّس و طلبه علوم و مؤذن و خادم مدرسه مقسوم خواهد گردید؛ به این نحو که هر یوم به مدرس پانصد دینار تبریزی و بر هر حجره یکصد دینار تبریزی و بر سکنه حجره یکصد دینار مزبوره قسمت شود و مؤذن و خادم هر یک پنجاه دینار تبریزی داده شود و اگر در سالی مداخل از مصارف مذکور زیاد آمد در ایام مسطوره ذیل به ماه مبارک رمضان سه شب احیا و شب نصف شعبانالمعظم و سه شب آخر ایام عاشورا، اطعام صلحا و فقرا و اهل مدرسه و خدام امامزاده واجبالتعظیم(امامزاده اسماعیل) نمایند و در لیالی مذکوره جماعت، اطعام شده و سکنه مدرسه احیا بدارند و اگر در سالی مداخل موقوفات کسری به هم رساند، بعد از مصارف ضروریه از مرمّت و روشنایی و اشباههما کسر مذکور بر اهل وظایف توزیع و قسمت نمایند.» پس از این قسمت چنین آورده شده است: «و کان ذلک فی تاریخ شهر رمضانالمبارک من شهور سنه اربع عشر و مأته بعد الالف من الهجرة المقدسة النبویه، عل مهاجرها و آله شریف الصلوة و التّحیه.» بعدا چنین آمده است: «به موجبی که در متن وقفنامچه مدرسه امامیه مزبوره مسطور شده قربةًللّه تعالی و طلبا لمرضاته وقف نمودم. بنده شاه ولایت، سلطانحسین.» پس از این، صیغه وقف به زبان عربی مرقوم گردیده و در پایان آمده است که «فاجریت العقدین اعنی عقد وقف المدرسه و وقف ما وقف علیها حسبما سطر فی هذه الوثیقة الشرعیه و اشیر الیه و کتب ذلک داعیا بدوام دولته القاهره الراجی رحمةَ ربه الباری، جمالالدین محمد بن الحسین الخوانساری.» و سپس در آخر وقفنامه به خط شکسته این رقم به چشم میخورد «حرّره العبد الاقل الداعی لاُبود الدوله القاهره احمد نیریزی فی سنة 1129.»
مدرسه امامیه(بابا قاسم) مربوط به سده 8 هجری قمری است که در اصفهان، خیابان هاتف، کوچه بابا قاسم واقع شده است. این اثر در تاریخ 15 دی 1310 با شماره ثبت 114 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید. مدرسه ای که یادآور عرفان است، عرفانی که جلو می رود و بر ذهن و جان می ماند برای همیشه..../
