گزارش تصویری مدرسه امامیه ( بابا قاسم )

مدرسه تاریخی امامیه در شهر اصفهان از بناهای قرن هشتم هجری است که در حال حاضر به عنوان مدرسه و حوزه علمیه مورد استفاده قرار می گیرد.

 

این بنا در نزدیکی مقبره بابا قاسم در شهر اصفهان قرار گرفته و از نظر زمان ساخت ، با این مقبره همدوره  است. یکی از افراد معروف اصفهان که مزارش پس از  چند قرن ، هنوز زیارتگاه مشهوری  به شمار می رود با با قاسم اصفهانی است که در ابتدای قرن هشتم هجری زندگی می کرده و از مردان عارف و سالک در راه حقیقت بوده و در زمان خود شهرت و محبوبیت داشته است .  در حال حاضر از  این بنا به عنوان مدرسه و حوزه علمیه استفاده می شود.  دور تا دور حیاط از حجره های ساختمان برای اقامت طلاب استفاده می شود که متاسفانه این امر باعث شده تا به تزئینات بنا آسیب های فراوانی برسد . تزئینات کلی بنا از آجر و کاشی ساخته شده و با کاشی های لعابدار کلمه علی به کرات در تزئینات تکرار شده است . بنا به صورت چهار ایوانی است که متاسفانه ایوان شمالی آسیب های بسیاری دیده است و در ایوان جنوبی یک اتاق واقع شده است که سقف آن دارای تزئینات بسیار زیبایی بوده از ترکیب آجر و کاشی معرق تشکیل شده اند .

در این اتاق طاقچه ای گچبری شده بسیار زیبایی وجود دارد که دور تا دور آن نقوش اسلیمی وجود دارد . سر در  کلیه حجره ها دارای تزئینات مقرنس بوده  که با تزئینات کاشی به رنگ فیروزه ای ، لاجوردی ، زرد و سفید و طلائی تزئین شده است . دورتا دور بنا و در ارتفاع تقریبی 6 متر نواری از کتیبه وجود دارد که با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی اجرا گردیده و مشتمل بر آیات قرانی است . حجره ها دارای دو طبقه هستند و طلاب در آن ها اقامت دارند.

بر اساس متون تاریخی یکی از مریدان معروف بابا قاسم به نام سلیمان ابن ابی الحسن طالوت دامغانی برای استاد خود بابا قاسم اصفهانی در سال 725 هجری مدرسه ای ساخته است بابا قاسم در آن مدرسه به تدریس مشغول بوده و پس از مرگ نیز او را در نزدیکی این مدرسه دفن کردند .                                            

این مدرسه را که امامیه نیز نامیده اند، بنای زیبایی است که حیاطی در وسط و چهار ایوان و اتاق هایی که دراطراف حجرا ت طلاب بوده است دارد .

ساختمان این مدرسه که از قدیمی ترین مدارس موجود طلبه نشین اصفهان است دو طبقه می باشد که در طبقه دوم نیز حجره هایی دارد . نمای خارجی صحن و ایوان های کوچک و بزرگ مدرسه با کاشی های رایج این تزیین شده است . ایوان های کوچک و بزرگ دارای مقرنس های کاشی کاری شده می باشد ، که بعضی از آن ها جنبه تزییناتی داشته و برخی با خطوط بنایی و کوفی و ثلث مزین شده است .

در داخل مقرنس های  ایوان اول ضلع شرقی در اشکال مربع به خط بنایی با کاشی سفید معرق کلماتی از جمله الله ، ومحمد ، و علی ، و حسن ، و حسین ... نوشته شده است .

بر دو جانب ایوان بزرگ در وسط ضلع شرقی به خط بنایی با رنگ های لاجوردی و فیروزهای بر زمینه شطرنجی آجری درهم و مکرر جمله ـ قل  استغفرالله ـ نگاشته شده        است. در داخل مقرنس های ایوان چهارم ضلع شرقی به خط کوفی آجری بر زمینه آجری، "الملک الله " و در داخل همین ایوان به خط آجری بر زمینه فیروزه ای در یک طرف الله در طرف دیگر کلمه اکبر خوانده می شود . در زیر مقرنس های ایوان پنجم ضلع شرقی به خط بنایی با کاشی سفید معرق بر زمینه سبز در وسط جمله ـ الصلواة نورالمومن ـ و در طرفین به خط کوفی سفید بر زمینه لاجوردی اسامی : الله ، و محمد ، و علی ، و حسن ، و حسین ، دیده می شود.

در ایوان بزرگ شمالی مدرسه امامیه  در بین حاشیه و متن طاق ایوان در یک شش ضلعی که بدون زمینه بوده و همه تزئینات آن خطی است ، شش کلمه علی  نوشته شده است که سه تای آن سفید و سه تای دیگر لاجوردی رنگ است .

قسمت عمده تزئینات متن طاق ایوان شمالی به مرور زمان ریخته است  و آن چه که باقی مانده چهار مربع است که  در داخل آن ها کلمات و عباراتی به شرح زیر نوشته شده است :

1. در یک مربع به خط  بنایی معرق بر زمینه فیروزه ای رنگ کلمات « و حسن »            « و حسین » نوشته شده است .
2. در یک مربع به خط سفید معرق بر زمینه لاجوردی جمله :  « عمل الشیخ محمد بن عمر »  خوانده می شود .
3.  در دو مربع به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی رنگ جملات : « الدنیا داحة » و « و ترکها راحة »  دیده می شود .

در وسط هلال طاق ایوان شمالی در یک شمسه به خط کوفی فیروزه ای سوره اخلاص نقش بسته است .

در راس اسپر دیوار شمالی ، ایوان شمالی مدرسه در یک  ته شمسه به خط ثلث سفید معرق بر زمینه لاجوردی جمله : لا اله الا الله  محمد رسول الله حقاً   نوشته شده است . شمسه وسط اسپر از 10 مربع کوچک تشکیل شده که در هر مربع به خط سفید معرق بر زمینه کاشی لاجوردی رنگ یکی از اسامی زیر نوشته شده است :

« ا بی بکر ، عمر ، عثمان ، علی ، طلحه ، زبیر ، سعد ، سعید ، عبدالرحمن ، ابو عبید ه »

در حاشیه اطراف اسپر به خط بنائی با کاشی معرق فیروزه ای بر زمینه آجری ، صلوات بر چهارده معصوم نقش بسته و در حاشیه های پراکنده در متن به خط بنایی فیروزه ای بر زمینه آجری جملات زیر خوانده می شود :

« سبحان الله و  الحمد لله و ل اله الا الله والله اکبر ـ سبحان ربی الاعلی و بحمده ـ سبحان ربی العظیم و بحمده ـ العظمة لله ـ سبحان الله الفرد الصمد ـ سبحان الملکوت »

در مقرنس ها ی پایین اسپر در یک مربع بزرگ کلمه الله نوشته شده و به خط بنایی معرق بر زمینه لاجوردی رنگ سوره اخلاص خوانده می شود و نیز در چهار لوحه به خط بنایی سفید و لاجوردی  بر زمینه فیروزه ای رنگ جملات : الله ربی ، محمد نبیی ، الحکم لله الحمدلله  نگاشته شده است .

در یک شش ضلعی به خط کوفی با کاشی سفید معرق  بر زمینه مشکی کلمات : محمد ـ ابوبکر ـ                     عمر ـ عثمان و علی  دیده می شود .  برجانب شرقی ایوان شمالی  به خط بنایی شطرنجی لاجوردی ـ فیروزه ای بر زمینه آجری به صورت در هم و مکرر جمله :  سبحان الله  و  بر جانب غربی ایوان جمله  الحمدلله  به همان صورت  تزئینات دیوارهای این ایوان را تشکیل می دهند .

در داخل ایوان کوچک واقع در مشرق  ایوان بزرگ شمالی  به خط بنایی با کاشی سفید معرق برزمینه لاجوردی  جمله : « الدنیا ساعة وجعلها طاعة » نوشته شده است و در داخل ایوان کوچک غربی به خط بنایی سفید بر زمینه لاجوردی کلمات :  الله ، محمد و علی دیده می شود .

در ضلع غربی و از شمال به جنوب ، نقوش ایوان کوچک اول به صورت تزئینات کاشی و .. و فاقد کتیبه است . در ایوان کوچک دوم بر یک مستطیل به خط  بنایی سفید معرق برزمینه کاشی لاجوردی رنگ الله ربی  خوانده می شود . ایوان بزرگ ضلع غربی  مدرسه  در وسط همین ضلع واقع شده است و خطوط تزئیناتی آن به خط بنایی شطرنجی  فیروزه ای لاجوردی بر زمینه آجری به طور در هم تکرار جمله  لا اله الا الله دیده می شود . در ایوان کوچک چهارم  و در زیر مقرنس ها به خط بنایی با کاشی معرق سفید ، بر زمینه لاجوردی  کلمه  محمد نبیی   نوشته شده است . در ایوان کوچک پنجم و در پنج شکل مربع  به خط بنایی و بر کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی کلمات زیر نوشته شده است :

یا الله ـ محمد ـ حبیب الله ـ الله ربی ـ و علی

 

 

 

در داخل مقرنس های ایوان بزرگ ضلع جنوبی مدرسه در یک مربع کوچک به خط بنایی فیروزه ای معرق بر زمینه آجری ، کلمات : « محمد  ـ  و علی » نوشته شده است .

تزئینات داخل ایوان جنوبی به خط بنایی شطرنجی ، لاجوردی ـ فیروزه ای  بر زمینه آجری ، تکرار جمله : « و الله  اکبر »  دیده می شود . گنبد ومحراب مدرسه در این ضلع واقع شده و بر دیوار شمالی محوطه زیر گنبد در یک لوح مستطیل شکل به خط بنائی با کاشی معرق لاجوردی بر زمینه آجری عبارت : « قال الله عز وجل عسی ان  یبعثک ربک مقاماً محموداً » خوانده می شود .

ایوان کوچک غربی  ضلع جنوبی دارای نقوش تزئیناتی است  ولی در زیر مقرنس های ایوان کوچک  شرقی  که تزئینات قسمت فوقانی منتهی الیه دالان ورودی را  به سمت صحن تشکیل می دهد در الواح کوچک  به شکل مربع مستطیل به خط بنایی معرق سفید بر زمینه کاشی لاجوردی نوشته شده است :

« قال النبی علیه السلام ، الحکمة الله ، الدنیا جیفة و طالبها کلاب »

داخل ایوان های بزرگ چهار گانه شمالی ، جنوبی ، شرقی  و غربی مدرسه با کتیبه های زوجی که شامل آیات قرآنی بوده، مزین شده است .این کتیبه به خط کوفی با کاشی معرق فیروزهای بر زمینه لاجوردی سوره  ـ الدهر ـ است که ابتدای آن ضلع شرقی ایوان شمالی است که پس از گردش به دور مدرسه در هلال ایوان بزرگ شرقی ختم می شود و در آخر سوره فقط جمله ، صدق الله خوانده می شود . 

سطرهای پایین کتیبه به خط ثلث با کاشی سفید معرق بر زمینه لاجوردی سوره فتح دیده می شود که ابتدای آن ضلع شرقی ایوان شمالی در زیر کتیبه کوفی است و به آخر هلال ایوان کوچک دوم ضلع غربی  ـ از شمال به جنوب ـ ختم می شود و در آخر این کتیبه سال تاریخ آن ناتمام و ناخوانا می باشد ، نوشته شده است .

گویا بر حسب تصادف، قسمت آخر این کتیبه که سال تاریخ بنا را در آن جا نوشته بودند خراب شده و بعداً به شکل بدی تعمییر شده است و می توان سال احداث مدرسه را  سال 725 ه. ق  تعیین کرد .  

این مدرسه  همانطور که گفته شد به نام بابا قاسم و برای تدریس او در این محل ساخته شد . آرامگاه بابا قاسم نیز که در نزدیکی این مدرسه واقع شده و در واقع پس از مرگ او ساخته شده دارای شباهت های بسیاری با این مدرسه است .

نکته جالب توجه در این بنا تکرار کلمه علی (ع) بوده که از نظر تعدد نسبت به سایر ابنیه منحصر به فرد است هر چند که نام خلفای راشدین نیز ذکر شده ، اما نام علی بسیار بیشتر تکرار گردیده است .

از نظر لعاب کاشی ها و تنوع رنگ و تکنیک ساخت آن ها باید اظهار داشت که نظیر آن ها  فقط در محراب صفه عمر ، در مسجد جامع اصفهان دیده می شود . در این بنا نیز مانند اکثر ابنیه دوره مغول کلمات الملک لله و الحکم لله تکرار شده است .

مساله قابل ذکر دیگر در این بنا تعدد کتیبه های مختلف آن می باشد  و نکته جالب اینکه ذکر اسامی  طلحه ، زبیر ، سعد ، سعید ، عبدالرحمن  و ابوعبیده نکته منحصر به فردی است که در این بنا به آن ها اشاره شده و در دیگر بنا های این دوره کمتر دیده می شود.         

گزارش تصویری و تحلیل فنی : احسان محمدحسینی – فاطمه کردی 

وقف ‏نامه مدرسه امامیه اصفهان

نویسنده: عبدالعلی ادیب برومند

این نسخه که نسخه‏ای مزیّن و هنری است، اصل وقف‏نامه مدرسه امامیه اصفهان است که انشای مطلب آن اثر خامه مُشکین شمامه عالم بزرگوار آقاجمال‏الدین خوانساری، علیه‏الرحمة، است و به خط رقاع استاد نامور میرزااحمد نیریزی در کمال زیبایی و استواری نگارش یافته است.
این وقف‏نامه، به قراری که در پشت صفحه نخست نوشته شده، دو نسخه بوده است؛ یکی 39 ورق و دیگری 31 برگ که ناقص مانده و این هر دُوان در کتابخانه مرحوم علیقلی میرزا اعتضاد السلطنه مضبوط بوده و پس از آن به مرحوم فرهاد میرزا معتمد الدوله پیشکش شده است.
نسخه‏ای که فراروی این بنده است، نسخه کامل وقف‏نامه و دارای این ویژگیهاست:
صفحه یکم دارای یک نیم سرلوح مُذهّب در مکتب صفوی و مزیّن به نقوش ختائی و اسلیمی است و در دامنه سرلوح با خط نسخ برنگ شنگرف نوشته شده است: «هوالواقف علی نیات العباد.»
حاشیه صفحه یکم و دوم با خط زرین در مکتب صفوی عباسی گل و بوته‏سازی شده و همه برگهای کتاب با پنج خط جدول‏کشی گردیده است.
پس از ذکر نام حضرت باری‏تعالی، جلّ جلاله، که به خط طلا مرقوم است، وقف‏نامه با این عبارت آغاز می‏شود:
«یا واقف السرائر بالفضل والکمال، یا عالم الضمائر بالمجد والجمال، سلطان بی‏زوال، جهاندار بی‏شریک حیّ خطاپذیر و خداوند بی‏زوال...»
پس از این، حمد خداوند تبارک و تعالی به زبان عربی و نثر مصنوع است و بعد ستایش یزدان به زبان فارسی و نثر فنی، که موشّح به صنعت برائت استهلال است و بدین‏گونه شروع می‏شود:
«آب و رنگ گلستان سخن‏پردازی و گلگونه بهارستان معنی طرازی، وقف چهره دلارای شاهد حمد جهان‏پیرایی است که منظر رفیع نه فلک، پست‏ترین عرصه‏ای از ایوان ابداع اوست و کشور وسیع هفت اقلیم، کمترین بقعه‏ای از بنیان اختراع او، واقف‏السرائری که گوهر مکنون رازی در دُرج سینه هیچ آفریده‏ای مخزون نگشته که به مهر خازن
لم‏یزلیش نرسیده و عالم‏الضمائری که ریشه نخل اندیشه در قعر ضمیر، هیچ مخلوقی ندویده که مهر جهانتاب علم ازلیش بر آن نتابیده.»
بعـد از ایـن، ستایـش رسـول‏اکرم (ص) و فرزنـدان پیامبر، علیهم‏السلام، به رشته تحریر درآمده است از این قرار:
«مقرب بارگاه «دنی فتدلّی» معزز پیشگاه «قاب قوسین او ادنی» متکلم «و ماینطق عن الهوی ان هو الاّ وحی یوحی» باعث ایجاد و اختراع افلاک و طبقات خاک به خطاب «لولاک لما خلقتُ الافلاک» المحمود الاحمد والرسول المؤیّد، المقتدی المجتبی المصطفی و آل بی‏همال و عترت کثیرالافضال آن حضرت بارفعت که قدرت نامتناهی الهی در کارخانه مشیّت خویش، عبای عصمت به جهت قامت دلارای ایشان مهیا ساخته و به دسـت اراده خـود، ردای طهارت بر دوش فلک‏سای ایشان انداخته، خصوصا سلطانِ سریرِ ارتضا، پادشاه اقلیم اجتبا، نخستین موجه دریای وجود، اولین مرتبه جامعه مراتب غیب و شهود صدرنشین ایوان خلافت، شهسوار میدان شجاعت، اسداللّه‏الغالب و مطلوب کلّ طالب، ابوالحسن علی بن ابی‏طالب، علیه و علیهم صلوات الملک الرؤوف.»
بعد، با همان قلم پراطناب و عباراتی مسجع که نمونه نثر دوران صفوی است، شرحی درباره بی‏وفایی دنیا و لزوم کسب خیرات و مبرّات برای تحصیل توشه آخرت به نگارش آمده و با اغراقی شگفت‏انگیز از «شاه سلطان‏حسین» تجلیل شده و سپس آمده است که «نواب کامیاب وقف نمودند تمامی اعیان و عرصه مدرسه رفیعه مسطوره مسماة به «مدرسه امامیه» را از حجرات و حوض و چاه و جمیع مایتعلق ‏بها را بر طالبان علوم دینیّه و مستفیضان معارف یقینیه از فرقه حقّه اثنی‏عشریه، وقفا مؤبّدا و حبسا مخلدا، خان و مستغلات مفصّله ضمن را بر سکنه مدرسه مزبوره وقف فرمودند و در متن عقد وقف مزبوره، مصرف آن به این نحو مقرر گردید که به جهت تدریس مستفیدان علوم از سکنه مدرسه مزبوره مدرّسی تعیین شود و چنین مقرر شد که مدرس مدرسه مذکوره سوای کتب فقه و احادیث و تفسیر از علم منقول و مقدمات علوم مزبوره از صرف و نحو و معانی بیان و اصول [در اینجا کلماتی ساقط شده است] به مدارسه علوم دیگر نیز دارد و تمامی اوقات تعلیم را مصروف بر نشر علوم دینیّه سازد و همچنین مقرر شد که از برای اعلان و اظهار شعار اسلام و ضبط اوقات صلات و قیام طلبه عظام، بلکه کافّه انام، مؤذّنی تعیین گردد و به جهت اتیان و اقدام به خدمات طلبه کرام خادمی مقرر شود و شرط شد که از مستفیدان علوم و طالبان رسوم در مدرسه مزبوره جمعی را سکنی دهند که در اصفهان خانه و مأوای دیگر، محل سکنا نداشته، موظف به وظیفه‏ای از موقوفات دیگر نباشند و هر گاه احدی از طلبه اراده سفر نماید و حجره خود را خواهد، تا مدت شش ماه حجره را به جهت او ضبط نمایند و بعد از انقضای آن مدت، اگر مراجعت ننموده باشد، حجره را به سکنای دیگری دهند. و در هر حجره از حجرات مدرسه، زیاد بر دو نفر کسی را سکنا ندهند و چون غرض نواب کامیاب از امر به این بنای والا نشر علوم دینیّه و بسط معارف یقینیه و رواج و رونق دین اسلام و اهتدای طوایف انام است، شرط فرمودند که اگر احدی از طالبان فضل و کمال که در مدرسه مزبوره به تحصیل علوم اشتغال می‏نمایند تا مدت هفت سال ترقی در احوال او به هم نرسند، بعد از آن‏که متولی و ناظر، کیفیّت حال او را تحقیق و مدرس مزبوره بر علوم ترقی او تصدیق نمایند، متولی و ناظر موقوفات دیگری را به جای او در حجره محل سکنای او سکنا دهند...
همچنین مقرر شد که از حاصل موقوفات، بوریا به جهت فرش مدرسه مزبوره ترتیب داده، بعد از اندراس تجدید نمایند و در موضعی که ضرور باشد، هر شب چراغ روشن شود و هر گاه محلی از موقوفات به سبب حدوث آفات، مشرف بر انهدام گردد یا محتاج به مرمت بوده باشد، اولاً به آن اتیان و سعی در احکام و اتقان آن نموده، مرمت و تجدید بنای منهدم موقوفات مدرسه را بر سایر مصارف مقدّم دارند.»
بعد گزارش شده است که «تولیت این موقوفات به ذات کثیرالخیر والبرکات اشرف همایون اختصاص یافت و چون عالی‏جاه سیادت و نجابت‏پناه جالینوس‏الزمانی، میرزا محمدباقر حکیم‏باشی، منظور نظر عاطفت خسروانه بود، نظارت موقوفات مذکوره را به آن عالی‏جاه و بعد از او بر ارشد اولاد ذکور مرجوع فرمودند.»
و بعد آمده است: «در حین جریان صیغه شرعیه شرط و قرار شده که هرساله حاصل این موقوفات، بعد از وضع اخراجات، فیمابین مدرّس و طلبه علوم و مؤذن و خادم مدرسه مقسوم خواهد گردید؛ به این نحو که هر یوم به مدرس پانصد دینار تبریزی و بر هر حجره یک‏صد دینار تبریزی و بر سکنه حجره یک‏صد دینار مزبوره قسمت شود و مؤذن و خادم هر یک پنجاه دینار تبریزی داده شود و اگر در سالی مداخل از مصارف مذکور زیاد آمد در ایام مسطوره ذیل به ماه مبارک رمضان سه شب احیا و شب نصف شعبان‏المعظم و سه شب آخر ایام عاشورا، اطعام صلحا و فقرا و اهل مدرسه و خدام امامزاده واجب‏التعظیم (1) نمایند و در لیالی مذکوره جماعت، اطعام شده و سکنه مدرسه احیا بدارند و اگر در سالی مداخل موقوفات کسری به هم رساند، بعد از مصارف ضروریه از مرمّت و روشنایی و اشباههما کسر مذکور بر اهل وظایف توزیع و قسمت نمایند.»
پس از این قسمت چنین آورده شده است: «و کان ذلک فی تاریخ شهر رمضان‏المبارک من شهور سنه اربع عشر و مأته بعد الالف من الهجرة المقدسة النبویه، عل مهاجرها و آله شریف الصلوة والتّحیه.»
بعدا چنین آمده است: «به موجبی که در متن وقف‏نامچه مدرسه امامیه مزبوره مسطور شده قربةًللّه‏ تعالی و طلبا لمرضاته وقف نمودم. بنده شاه ولایت، سلطان‏حسین.»
پس از این، صیغه وقف به زبان عربی مرقوم گردیده و در پایان آمده است که «فاجریت العقدین اعنی عقد وقف المدرسه و وقف ما وقف علیها حسبما سطر فی هذه الوثیقة الشرعیه و اشیر الیه و کتب ذلک داعیا بدوام دولته القاهره الراجی رحمةَ ربه الباری، جمال‏الدین محمد بن الحسین الخوانساری.»
و سپس در آخر وقف‏نامه به خط شکسته این رقم به چشم می‏خورد «حرّره العبد الاقل الداعی لاُبود الدوله القاهره احمد نیریزی فی سنة 1129.»
تمامی صفحات این وقف‏نامه به مهر علمای اعلام و بزرگان عصر ممهور است و بر صدر برخی از برگها، به خط طلایی کلمات اللّه‏، اعلی، محمد، همایون، خاقانی و جمله اشرف اقدس ارفع همایون اعلی رقم شده و نیز آیات قرآن مجید مورد استشهاد و استناد قرار گرفته کلاً به خط زرّین مرقوم گردیده است؛ جلد کتاب هم مقوای پوشیده از میشن است که با نقوش طلایی لچک و ترنج تزیین شده و بر روی هم خط و تزیینات آن حکایت می‏کند که نسخه سلطنتی است و در خزانه شاه سلطان‏حسین مضبوط بوده است.

پی نوشت :

1-مقصود امامزاده اسماعیل است.

منبع: میراث جاویدان